Zabytkowe dzwony należą do cennych wytworów rzemiosła artystycznego. Ochrona prawna nielicznych spośród nich zapewniana jest głównie przez wpis do rejestru zabytków dokonywany przez wojewódzkich konserwatorów zabytków. Dzwony wpisywane są do rejestru zabytków najczęściej wraz z innymi elementami wyposażenia kościołów, ratuszów miejskich etc. Rzadziej dokonywane są ich indywidualne wpisy do tego rejestru. Ochronie podlegają również dzwony wpisane do inwentarzy muzealnych, przechowywane na ekspozycjach lub w magazynach różnego typu muzeów.
Jednym z celów niniejszego projektu jest opracowanie listy dzwonów proponowanych do wpisania do rejestru zabytków lub do zabezpieczenia w istniejących placówkach muzealnych. Mniej sformalizowaną formą ochrony dzwonów jest ich zabezpieczanie i ekspozycja w ramach działań lokalnych, na przykład parafii lub organizacji społecznych itp.
PRAWNA OCHRONA DZWONÓW
dr hab. Marceli Tureczek
(fragment: Zabytkowe dzwony na Ziemi Lubuskiej, Zielona Góra, 2010, s. 23-30)
Zagadnienie ochrony historycznych dzwonów, jako istotnego elementu dziedzictwa kulturowego wyznaczają akty prawne o charakterze państwowym i kościelnym, co w tym drugim przypadku wynika z faktu, że obiekty te z racji swoich funkcji w największym stopniu pozostają elementem własności Kościoła [1]. Kościół jest tu jednocześnie rozumiany jako właściciel zabytku w świetle ustawy o ochronie zabytków. Należy w tym miejscu podkreślić, że sama forma artefaktu, jakim jest dzwon stanowi element szerszej problematyki związanej z całościowo rozumianymi zagadnieniami ochrony zabytków w aspekcie prawnym. Ocena możliwości ochrony prawnej dzwonów przede wszystkim wobec stanu ich dokumentacji w świetle obowiązujących przepisów prawa, różnorodnych zaleceń odpowiednich instytucji właściwych dla problematyki ochrony zabytków oraz podmiotów prawnych będących w rozumieniu prawa właścicielami, stwarza w pierwszej kolejności potrzebę zdefiniowania tego specyficznego rodzaju zabytku.
Niektóre wyznaczniki ochrony dzwonów jako zabytków ruchomych
Jednym z podstawowych wyznaczników w kontekście Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami jest fakt, że dzwony są zaliczane do zabytków ruchomych, którymi mogą być z jednej strony – „dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej” z drugiej zaś „instrumentami muzycznymi”. Dzwon jako taki jest instrumentem z grupy idiofonów naczyniowych wykonanym z odpowiedniego materiału. W rozumieniu muzycznym dzwon ze względu na sposób pobudzenia można określić jako instrument perkusyjny[2]. Ochrona zabytkowych instrumentów muzycznych jest określona ustawowo, w przypadku, gdy posiadają one „wartości historyczne, artystyczne lub naukowe” kwalifikujące je do objęcia ochroną prawną poprzez wpis do rejestru zabytków. Trzymając się przepisów ustawy, dzwony mieszczą się w pojęciu dzieła rzemiosła artystycznego oraz sztuki użytkowej. Ponadto w rozumieniu szerszym odwołującym się do funkcji, jaką pełniły w przeszłości, dzwony są obiektami o charakterze etnograficznym w rozumieniu przedmiotu badań tej dyscypliny. Autorzy ustawy z 1962 roku o ochronie dóbr kultury definiując obiekty etnograficzne, odwoływali się do przedmiotów będących świadectwem gospodarki, ale także twórczości artystycznej, pojęć, obyczajów i innych dziedzin kultury ludowej[3]. Dzwony pozostają w tym przypadku istotnym elementem dawnej obyczajowości, a także kultury ludowej. Dzwony mieszczą się również w pojęciu przedmiotów upamiętniających wydarzenia historyczne [4].
Z punktu widzenia Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami – zabytkiem jest nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową[5].
Zabytkiem zatem nie jest wyłącznie przedmiot wpisany do rejestru zabytków, będącego spisem zabytków nieruchomych bądź ruchomych utworzonym przez wojewódzkiego konserwatora zabytków na wniosek właściciela lub w wyniku wpisu dokonanego z urzędu. Oczywiście wpis do rejestru jako jedna z form ochrony obiektów zabytkowych pociąga za sobą szereg konsekwencji prawnych wobec właściciela, niemniej powyższa definicja wyraźnie określa, że to nie wpis do rejestru decyduje czy dany obiekt ma charakter zabytkowy. Wpis do rejestru w tym przypadku jest skutkiem prawnym powstałym w wyniku decyzji administracyjnej. Ustawa z 2003 roku zamieniła dotychczas stosowane pojęcie dobra kultury pojęciem zabytek. Wg ustawy z 1962 roku [6], zabytkiem było dobro kultury wpisane do rejestru przez wojewódzkiego konserwatora zabytków. Dalece wieloznaczne pojęcie dobra kultury pociągało za sobą szereg konsekwencji negatywnych. Jedną z podstawowych był Art. 4, ust. 1-3, gdzie ustawodawca zapisał, że: ochronie prawnej, przewidzianej w przepisach ustawy podlegają następujące dobra kultury zwane w ustawie „zabytkami”: 1) wpisane do rejestru zabytków; 2) wchodzące w muzeach do inwentarza i wchodzące w skład bibliotek, z wyjątkiem materiałów wchodzących w skład narodowego zasobu archiwalnego, których ochronę regulują odrębne przepisy; oraz istotny w tym przypadku ust. 3) inne, jeżeli ich charakter zabytkowy jest oczywisty, o ile nie podlegają ochronie na podstawie odrębnych przepisów. W praktyce, historyczne dzwony niewpisane najczęściej do rejestru zabytków, jak też do ewidencji zabytków ruchomych, która w świetle przepisów powinna być prowadzona przez właściwe organy podlegały przepisom Art. 4, ust 3. Wyraźnym problemem była ocena czy dane dobro kultury niepodlegające w tym przypadku przepisom innym, posiada istotnie charakter zabytkowy. Brak dokumentacji oraz w ogóle danych dotyczących stanu zachowania tego rodzaju dóbr kultury umożliwiał w praktyce pozostawienie historycznych dzwonów oraz innych zabytków ruchomych wyłącznie opiece ich właścicieli, co nie było bez znaczenia na bezpośredni los, jak też właściwe wykorzystywanie – element również podkreślany w obu aktach prawnych. Istotnym elementem poprawiającym prawne możliwości ochrony historycznych dzwonów, jak też szeregu innych obiektów ruchomych nie będących w rejestrach i ewidencjach jest brzmienie w ustawie z 2003 roku artykułu. 6, ust. 1 – Ochronie i opiece podlegają, bez względu na stan zachowania. W kontekście ochrony historycznych dzwonów znaczenie tego zapisu ma charakter nader istotny. Prowadzone przez autora rozpoznanie terenowe pokazuje, że w pojmowaniu społeczności lokalnych tego typu obiekty ruchome będące w rozumieniu aktualnej ustawy zabytkami oraz wobec zaniku dawnych form kultu powiązanych z tego typu obiektami, mają przede wszystkim wymiar praktyczny. Dzwon ma wartość, jeśli może być wykorzystywany zgodnie z jego przeznaczeniem praktycznym wynikającym ze specyfiki i form funkcjonowania. Dzwony uszkodzone, które nie mogą być wykorzystywane zgodnie z ich funkcją nie przedstawiają lub przedstawiają tylko w wyjątkowych przypadkach wartość historyczną dla danej społeczności (wówczas są np. eksponowane w formie pomników lub pamiątek historycznych) – tym samym były i są nadal przeznaczane na przetopienie w celu wykonania instrumentu sprawnego. Zresztą jak pokazują dane gromadzone na podstawie inwentaryzacji terenowych i weryfikowane w oparciu o zbiory dokumentacji w archiwum zakładowym Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków, również obiekty wciągnięte do ewidencji zabytków ruchomych lub w ramach kart adresowych zabytków uległy przetopieniu lub zniszczeniu. W świetle ustawy z 2003 roku, art. 28 przewiduje, że niezależnie od obowiązków wynikających z opieki nad zabytkami, określonych w art. 5, właściciel lub posiadacz zabytku wpisanego do rejestru lub zabytku znajdującego się w wojewódzkiej ewidencji zabytków zawiadamia wojewódzkiego konserwatora zabytków o: 1) uszkodzeniu, zniszczeniu, zaginięciu lub kradzieży zabytku niezwłocznie o powzięciu wiadomości o wystąpieniu zdarzenia. O ile, zatem poprzednia ustawa dawała w tym zakresie znaczny stopień dowolności, o tyle obecna wyraźnie zmienia ten stan rzeczy. Stan dokumentacji dzwonów w zasobie wojewódzkiego konserwatora oraz stan zachowania dzwonów w terenie pokazuje, że w celu realizacji przepisu konieczne jest pogłębienie prac w tym zakresie. Właściciele bardzo rzadko podejmują zgłoszenie wobec konsekwencji wynikających z takiego stanu rzeczy, zaś właściwe organy nadzorujące nie posiadają odpowiedniej dokumentacji, która mogłaby umożliwić weryfikację takiej sytuacji. Oczywiście można tu mówić o obiektywnych przyczynach braku dokumentacji, niemniej skutki pozostają tu niezmienne. Dotyczy to zresztą szerokiej gamy zabytków ruchomych. Na tym tle zachodzi wyraźna potrzeba utworzenia dokumentacji ewidencyjnej oraz uaktualnienia istniejącej w świetle obowiązującej Instrukcji opracowywania zabytków ruchomych, opracowanej i zalecanej przez Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków [7]. Istnienie tego typu kartoteki obok faktu realizacji zaleceń wynikających z omawianej ustawy oraz Rozporządzenia Ministra Kultury w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych i wywiezionych za granic [8], pociąga dla właścicieli zabytków ruchomych określone skutki prawne w świetle przepisów ustawy. Dokumentacja ta jako narzędzie sprawowania ochrony usprawni również pełną realizację przepisów wynikających z rozdziału IV ustawy [9].
Sytuacja ta mająca oczywiście szereg przyczyn obiektywnych, które także tu należy podkreślić jest zrozumiała przede wszystkim dla określonych organów administracji oraz instytucji i osób zajmujących się ochroną zabytków, niekoniecznie zaś dla właścicieli zabytków. Należy zauważyć, że posiadanie zabytku, zwłaszcza nie będącego przedmiotem rejestru i ewidencji nie jest równoznaczne ze świadomością wartości i znaczenia takiego obiektu. Problemem jest tu w ogóle znajomość przez właścicieli obowiązujących przepisów [10]. W świetle art. 36, ust. 1 ustawy w zasadzie wszelkie prace, także te o charakterze naukowym w przypadku zabytków wpisanych do rejestru wymagają pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków w formie decyzji administracyjnej. Warto tu dodać, że także włączenie karty ewidencyjnej zabytku ruchomego nie wpisanego do rejestru, do wojewódzkiej ewidencji zabytków może nastąpić za zgodą właściciela tego zabytku (art. 22, ust. 3). Oczywiście nie jest rozwiązaniem wpisanie do rejestru wszystkich tego typu obiektów na mocy artykułu 10 ust. 2 ustawy, choć taką możliwość w określonych sytuacjach zagrożenia zabytku dopuszczają przepisy. Byłoby to jednak posunięcie tworzące sytuację nieprawdziwą, wszak istotnie nie wszystkie obiekty spełniają taki wymóg (także w sensie ich wartości zabytkowej) i tym samym zwyczajnie nie zachodzi w stosunku do nich taka potrzeba.
Problemem są także zasady postępowania pracowników właściwych organów administracji nadzorujących wywołane tu zagadnienie. Mimo wypracowanych i istniejących w tym zakresie szeregu zasad zalecanych osobom prowadzącym tego typu działania z ramienia właściwych instytucji w terenie, sytuacją paradoksalną jest fakt wpisu do rejestru wyposażenia ruchomego kościoła i pominięcia historycznego dzwonu, który zarówno jest najstarszym obiektem ruchomym w ramach wyposażenia, jak też posiada szereg cech, które pozwalają interpretować ten obiekt jako znaczący ślad dawnej działalności ludzkiej oraz posiada istotne znaczenie z badawczego punktu widzenia. W uzasadnieniu omawianego tu przykładu podano, że wpisane obiekty powstały z fundacji cystersów paradyskich, stąd ich wysoki poziom artystyczny oraz istotna wartość historyczna. Ów dzwon z 1635 roku jest także fundacją cystersów paradyskich. W sensie artystycznym w kontekście epoki stanowi swoistą całość w ramach tegoż wyposażenia. Niedokładna inwentaryzacja skutkuje w tym przypadku pominięciem cennego historycznie obiektu [11].
Wydaje się jednak wobec przywołanych tu niektórych trudności, że realizacja istniejących narzędzi prawnych wynikających z ustawy oraz istniejących zaleceń w tym zakresie, jak chociażby cytowana instrukcja dla opracowania ewidencji zabytków ruchomych, pozwalają w dużym stopniu na poprawę omawianego stanu rzeczy. Niewątpliwie elementem zbyt słabo docenianym przez właściwe organy administracji jest społeczna opieka nad zabytkami. Funkcjonowanie tego typu rozwiązań przewidzianych w ustawie przy odpowiednim wsparciu instytucjonalnym (Rozdział 10), może znacząco przyczynić się do ochrony substancji zabytkowej, zwłaszcza tej, co do której nie istnieje bezpośredni nadzór powołanych organów państwowych. W przypadku konieczności ochrony i ewidencji historycznych dzwonów wobec obecnego stanu rzeczy w tym zakresie, jest to rozwiązanie postulowane w niniejszej pracy.
Ochrona dzwonów w przepisach i zaleceniach kościelnych
Dzwony należą do tradycyjnego wyposażenia kościelnego [12]. Zgodnie ze zwyczajem kościelnym należy używać dzwonów spiżowych i nie stosować urządzeń radiofonicznych, co niestety obecnie nie jest zawsze przestrzegane. Kościoły katedralne powinny tradycyjnie posiadać przynajmniej 5 dzwonów, kolegiackie 3, a kościoły parafialne 2-3 dzwony. Poświęcenie dzwonów, jako przedmiotów o charakterze sakralnym, wprowadzono w VIII wieku, natomiast w 1614 roku przyznano biskupom prawo wydania zakazu używania dzwonów niepoświęconych. Poświęcenie może mieć charakter zwykły lub uroczysty, zgodnie z przepisami liturgicznymi. Zazwyczaj poświęca je ordynariusz lub wyższy przełożony zakonny. Zgodnie z aktualnie obowiązującą instrukcją Episkopatu Polski o obrzędach błogosławieństw art. 7: Wskazane jest, aby uroczyste błogosławieństwa dotyczące całej wspólnoty (np.: błogosławieństwo dzwonów, chrzcielnicy, stacji Drogi Krzyżowej, nowego klasztoru) poprzedzić nabożeństwami, w czasie, których można przygotować wspólnotę do godnego przeżycia obrzędu. Według starszych przepisów, np. Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1917 roku dzwonów używa się do wzywania wiernych na nabożeństwa, podczas procesji, uroczystego przyjęcia biskupa, pogrzebu, po otrzymaniu wiadomości o śmierci, na modlitwę Anioł Pański. Przepisy liturgiczne zakazują dzwonienia w czasie Triduum Paschalnego (od Wielkiego Czwartku do Wielkiej Soboty). Ponieważ dzwony jako przedmiot sakralny podlegają wyłącznie władzy kościelnej, zarówno biskupi, jak też proboszczowie powinni czuwać nad używaniem ich wyłącznie do celów religijnych. Dzwonienie do celów świeckich dozwolone jest jedynie za zgodą biskupa ordynariusza (poza przypadkami wyjątkowej konieczności) [13].
Te ogólnikowe wyznaczniki wynikające współcześnie w głównej mierze z tradycji odzwierciedlają fakt ochrony dzwonów także w przepisach kościelnych. Mimo, że dzwony nie są tak obszernie traktowane w przepisach współczesnego prawa kanonicznego, jak niegdyś [14], wydaje się, że nie straciły całkowitego znaczenia w kontekście samej obrzędowości. Na tym tle dzwony są chronione, choć należy jednocześnie podkreślić, że charakter tej ochrony ma wymiar dalece ogólnikowy. Niestety, wobec licznych przykładów niewłaściwego postępowania z dzwonami nierzadko o dużej wartości historycznej, szczególnie uszkodzonymi, których nie można wykorzystywać zgodnie z przeznaczeniem, ochrona dzwonów odwołująca się do ogólnych zagadnień dbałości o materiał zabytkowy w ramach wyposażenia pozostaje niezadowalająca.
Do konieczności ochrony sprzętów kościelnych odwołuje się obszernie Konstytucja o Liturgii Świętej. W art. 126 tegoż dokumentu jest mowa, aby: Przy ocenie dzieł sztuki niech miejscowi ordynariusze zasięgają opinii diecezjalnej Komisji Sztuki Kościelnej, a w razie potrzeby innych wybitnych znawców, jak również komisji, o której mowa w art. 44, 45, 46. Niech ordynariusze troskliwie czuwają, aby nie przechodziły w obce ręce ani nie niszczały sprzęty kościelne lub cenne przedmioty, jako że są ozdobą domu Bożego. Natomiast art 129, przewiduje, że w czasie studiów filozoficznych i teologicznych klerycy powinni poznać także historię i rozwój sztuki sakralnej oraz zdrowe zasady, na których mają się opierać zaliczane do niej dzieła. Dzięki temu będą umieli szanować i zachowywać na przyszłość czcigodne zabytki Kościoła oraz służyć odpowiednią radą artystom wykonującym dzieła sztuki sakralnej.
Niestety wobec obecnego stanu wykorzystywania dzwonów w obrzędowości religijnej, nie ma mowy o dzwonach w instrukcji o muzyce liturgicznej. Wynika to niewątpliwie ze zmian w formach współczesnej obrzędowości. Podobna sytuacja dotyczy instrukcji o ochronie zabytków i kierunkach rozwoju sztuki kościelnej. Nieco więcej obowiązków wobec zarządców dobrami parafialnymi wynika z instrukcji o konserwacji i zabezpieczaniu zabytków sztuki kościelnej z 1970 roku: Komisja Episkopatu do spraw sztuki kościelnej wydała następujące polecenie dla księży proboszczów i rektorów kościołów w sprawie konserwacji i zabezpieczenia zabytków sztuki kościelnej: Mnożące się ostatnio przypadki zniszczenia i kradzieży zabytków sztuki kościelnej zmuszają Konferencję Episkopatu do zwrócenia uwagi księży proboszczów i rektorów kościołów na kilka spraw związanych z tym zagadnieniem. Zgodnie z Instrukcją Episkopatu z dnia 16 IV 1966 r. wszelkie inwestycje konserwatorskie czy adaptacyjne w świątyniach muszą być zatwierdzone przez Kurię Biskupią tj. przez konserwatora diecezjalnego i diecezjalną komisję artystyczną. Szczególną opieką należy otoczyć zabytki sztuki ruchome, jako najbardziej narażone na zniszczenie lub kradzież. W związku z tym należy przestrzegać postanowień Instrukcji Episkopatu, która zawierała następujące upomnienia: Rządcom kościołów przypominamy, że nie są oni właścicielami, lecz tylko stróżami i opiekunami sztuki sakralnej, znajdującej się w obiektach powierzonych ich pieczy. Dlatego w żadnym wypadku nie wolno im najmniejszych nawet dzieł sztuki (jak na przykład zniszczone obrazy, figury, tzw. świątki, lichtarze, zegary, stare księgi) przenosić do innych kościołów, zabierać ze sobą na inną placówkę, sprzedawać lub darować. Nie można też narażać zabytków na zniszczenie wskutek braku opieki, lub przez oddanie ich niefachowym zabiegom ze strony osób nieposiadających uprawnień konserwatorskich. Celem zabezpieczenia zabytków przed kradzieżą należy: 1) Nie zostawiać otwartych kościołów bez opieki; a ile możności założyć kraty przy wejściu z kruchty do wnętrza kościoła; 2) Udostępnić zwiedzanie kościoła tylko w obecności któregoś z kapłanów miejscowych lub zaufanego przewodnika; 3) Prosić kierowników, czy pilotów wycieczek o wpisywanie się do książki zwiedzających z podaniem numeru dowodu osobistego; 4) Bardzo ostrożnie udzielać pozwolenia na fotografowanie zabytków ruchomych czy całego wnętrza kościoła; 5) Zaprowadzić ewidencję całego wyposażenia zabytkowego kościoła, sporządzając karty inwentaryzacyjne obiektów sztuki ruchomej z fotografiami i dokładnym opisem; 6) Zabytki niewielkich rozmiarów silnie przymocować lub umieścić w miejscach niełatwo dostępnych, względnie przenieść do skarbca czy do innego pomieszczenia, gdzie gromadzi się dzieła sztuki wycofane z kultu. W tym przypadku należy zapewnić warunki bezpieczeństwa i odpowiednie warunki klimatyczne; 7) W przypadku kradzieży natychmiast zawiadomić Kurię Biskupią, konserwatora wojewódzkiego i policję.
O dzwonach i ich ochronie jest mowa w dokumencie zatytułowanym Normy postępowania w sprawach sztuki kościelne [15]. Zawarte w tym dokumencie przepisy określają przede wszystkim konieczność prowadzenia inwentarzy obejmujących opis obiektów oraz ich fotografie. Kolejna istotna rzecz odnosi się do prac remontowych oraz rekonstrukcyjnych, które powinny być uzgadniane z konserwatorem diecezjalnym. W rozdziale IV zdefiniowano zagadnienie organizacji opieki nad sztuką w kościele. Postuluje się tu przede wszystkim wprowadzenie do programów nauczania w Seminariach Duchownych elementów sztuki kościelnej i ochrony zabytków – co obecnie jest realizowane. Istotne jest także powołanie Komisji Episkopatu do Spraw Sztuki Kościelnej [16]. Jednym z zadań tego organu jest: opiniowanie projektów organów, dzwonów kościelnych, instrumentów muzycznych oraz aparatury technicznej dla celów liturgicznych i dydaktycznych (par. 36, ust. e). W wykładni tegoż dokumentu organy oraz dzwony nie są rozumiane jednoznacznie, jako tożsame z instrumentami muzycznymi. Chodzi tu oczywiście o środki muzyczne stosowane współcześnie, niemniej jeśli chodzi o tradycję liturgii, dzwony jak też organy takowymi instrumentami są. Taki stan rzeczy jest sprzeczny z ujęciem tego rodzaju obiektów zabytkowych w ramach Instrukcji opracowywania ewidencji zabytków ruchomych. W tym dokumencie dzwon, tak jak organy jest rozumiany jako instrument muzyczny, nadto dla celów opracowania tego rodzaju obiektów zabytkowych obowiązuje Instrukcja opracowania instrumentów muzycznych. W przypadku obszaru Diecezji Zielonogórsko-Gorzowskiej dokumentami określającymi zasady postępowania z zabytkami sztuki kościelnej przez zarządców parafii są: Instrukcja dotycząca budowy, przebudowy, remontów kościołów, kaplic, plebani i obiektów towarzyszących z 3 września 2003 roku oraz Statut Komisji ds. Sztuki i Architektury Kościelnej Diecezji Zielonogórsko-Gorzowskiej z 3 września 2003 roku. Dodatkowo w kościele obok wymienionych funkcjonują inne przepisy i wytyczne, m. in.: Instrukcja o ochronie zabytków i kierunkach rozwoju sztuki kościelnej (16 IV 1966 r.); Normy postępowania w sprawach sztuki kościelnej (25 I 1973 r.); Rozbudowa kościołów a wymogi konserwatorskie – wskazówki praktyczne (12.1977 r.), itp.
Omawiane dokumenty o charakterze kościelnym odwołują się również szeroko do ogólnej odpowiedzialności duchowieństwa za obiekty zabytkowe, nadto umożliwianie prowadzenia badań naukowych. W kontekście ochrony zabytkowych dzwonów, jako obiektów w znacznym stopniu mających zwłaszcza współcześnie charakter kościelny, należy zwrócić jeszcze raz uwagę na podstawową w tym zakresie pracę – Ochrona zabytków sztuki kościelnej. W pracy tej autor zamieścił szereg zaleceń dotyczących ochrony dzwonów, które w obliczu coraz to nowszych rozwiązań technicznych stają się jeszcze bardziej aktualne. Problemem jest tu np. niewłaściwe stosowanie mechanizmów zegarowych dla dzwonów nieprzystosowanych do tego celu. Niestety zalecenia te bardzo często nie znajdują odzwierciedlenia w praktyce [17].
W przypadku uszkodzonych dzwonów kościelnych, które nie mogą być wykorzystywane zgodnie z przeznaczeniem zachodzi wyraźny konflikt między potrzebą ochrony obiektów o znaczącej wartości historycznej czy zabytkowej, a potrzebami społeczności lokalnych w zakresie obyczajowości kultu religijnego. Problem ten, który sygnalizowano już wyżej stanowi w istocie największe zagrożenie dla dzwonów, których największa ilość znajduje się obecnie w kościołach. Praktyka pokazuje, że dzwony sprawne pozostają z jednej strony niezauważone szerzej poza ich podstawowym przeznaczeniem, z drugiej zaś pozostają bezpieczne w kontekście ich zachowania. Ta sytuacja powinna wyglądać zgoła odmiennie. W tym przypadku dzwony nie są raczej przedmiotem kradzieży (chociaż pojawiają się na różnorodnych targach staroci), mimo iż stanowią poważny zasób wysokiej jakości metalu kolorowego – oczywiście ze względu na swoje cechy techniczne. Niestety, dzwony o znacznych walorach historycznych, które nie posiadają dokumentacji narażone są na przetopienie w przypadku uszkodzenia. W praktyce i powszechnym rozumieniu prawa odnoszącego się do kwestii ochrony zabytków, los obiektu, który nie jest wpisany do rejestru lub przynajmniej ewidencji, pozostaje wyłącznie w gestii właściciela. Na tym tle zachodzi pilna potrzeba przeprowadzenia inwentaryzacji zabytkowych dzwonów oraz konieczność uświadamiania w zakresie tej problematyki społeczności lokalne. Należy także podkreślić, że planowana inwentaryzacja musi uwzględniać także obiekty powstałe w XIX i przynajmniej w I poł. XX wieku. Jest to konieczne w kontekście sygnalizowanego wyjścia poza ramy inwentaryzacji epigraficznych – jak na razie jedynych zakrojonych na tak szeroką skalę form inwentaryzacji dzwonów na Ziemi Lubuskiej [18]. Tu pojawia się także powszechne subiektywne postrzeganie obiektów zabytkowych, jako tych, które są stare. Omówione tu zagadnienia odnoszą się także do wielu innych form zabytków ruchomych. Obecne rozwiązania prawne pozwalają na daleko idącą ochronę tego typu przedmiotów. Wydaje się jednak, że potrzebna jest przede wszystkim wyraźna zmiana organizacyjna w odniesieniu do analizowanych tu problemów.
Przeprowadzenie pełnej ewidencji w rozumieniu ustawy jest w tym przypadku zadaniem długofalowym i trudnym w sensie logistycznym i metodycznym, co wykazano wcześniej. Właściwe dla podjętych tu zagadnień instytucje państwowe – przede wszystkim szeroko rozumiana służba konserwatorska, nie są w stanie z szeregu zrozumiałych przyczyn obiektywnych bez współpracy z innymi podmiotami i osobami podołać w krótkim czasie tego typu zagadnieniom. Jednocześnie obowiązująca ustawa o ochronie zabytków oraz czynników pozaprawnych z powodzeniem umożliwiają podjęcie szerszej współpracy społecznej i naukowej w zakresie ochrony szeroko rozumianego dziedzictwa kulturowego.
PRZYPISY:
1. W przypadku aktów prawa państwowego podstawowym dokumentem jest ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568). Więcej na temat przywołanego aktu prawnego zob.: A. Soldani, D. Jankowski, Zabytki. Ochrona i opieka. Praktyczny komentarz do nowej ustawy. Tekst ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku, Zielona Góra 2004. W przypadku aktów prawa kościelnego są to m.in. Konstytucja o Liturgii Świętej gdzie podejmowane są kwestie sztuki kościelnej i sprzętów liturgicznych; Instrukcja Episkopatu Polski o obrzędach błogosławieństwach; Instrukcja Episkopatu Polski o muzyce liturgicznej po Soborze Watykańskim II z 8 II 1979; Instrukcja Episkopatu Polski o ochronie zabytków i kierunkach rozwoju sztuki kościelnej z 16 IV 1966; Instrukcja Episkopatu Polski – Konserwacja i zabezpieczenie zabytków sztuki kościelnej z 17 VI 1970. Por. C. Peter, Glocke und Denkmalpflege (w:) Frankfurter Glockenbuch, s. 84-97 oraz np. J. Schäben, Glocke und Denkmalpflege (w:) Beiträge zur Glockenkunde. Eine Sammlung von Referaten herausgegeben vom Beratungsausschluss für das deutsche Glockenwesen, Heidelberg 1970, s. 9-196. Dz. U. 1999, nr 98, poz. 150 – tamże tekst ujednolicony wraz z wprowadzanymi zmianami.
2. Zob. Encyklopedia muzyki, red. A. Chodkowski, Warszawa 1995, s. 218. Por. G. Wagner, Die Glocke als Musikinstrument (w:) Frankfurter Glockenbuch, s. 12-19.
3. Rozdział II Ustawy z 1962 roku, art. 5, ust.2. o ochronie dóbr kultury.
4. Art. 6, ust. 2 ustawy
5. Art. 3, ust. 1. Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Przepisy ogólne.
6. Dz. U. 1999, nr 98, poz. 150 – tamże tekst ujednolicony wraz z wprowadzanymi zmianami.
7. Instrukcja opracowania ewidencji zabytków ruchomych, opr. L. Kwiatkowska, M. Maksymiuk, M. Pielas, wyd. VI, Warszawa 2006.
8. Dz. U. 2004, nr 124, poz. 1305.
9. Tak omawiana dokumentacja jest rozumiana w ustawie – zob. A. Soldani, D. Jankowski, Zabytki, s. 38.
10. Art. 108, ust. 1-2.
11. Taka sytuacja ma miejsce np. w kościele w Starym Dworze, powiat międzyrzecki, nr rejestru: L-B-15/1-8. Wpisu wyposażenia do rejestru dokonano na wniosek właściciela.
12. W Niemczech w 1989 roku została opublikowana praca poswięcona dzwonom w przepisach prawa kościelnego: P. Nicola, Die Glocke im Recht der katholischen Kirchen, Freiburg 1989.
13. Kodeks prawa kanonicznego z 1983 roku nie podejmuje kwestii dzwonów kościelnych w tak szerokim aspekcie, jak miało to miejsce wcześniej. Stąd też obecnie elementy te noszą znamiona przede wszystkim tradycji. Zob. na ten temat obszernie K. M. Kowalski, Dzwony w świetle pruskiego prawa kościelnego (w:) Tubae Dei, s. 24-47. Tamże literatura cytowana również w niniejszej pracy.
14. Zob. np. Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 roku – C. M. Bączkowicz, Prawo kanoniczne, t. II, Opole 1958, s. 369.
15. Wydane przez Konferencję Episkopatu Polski 25 stycznia 1973 roku.16. Obecnie jest to Rada do Spraw Kultury i Ochrony Dziedzictwa Kulturalnego.
16. Obecnie jest to Rada do Spraw Kultury i Ochrony Dziedzictwa Kulturalnego.
17. Spośród innych prac o charakterze kościelnym należy wymienić np: B. J. Rouba, Pielęgnacja świątyni, Toruń 2000.
18. Autor ma na myśli badania prowadzone przez jedyną w Polsce Pracownię Epigraficzną zorganizowaną w Instytucie Historii Uniwersytetu Zielonogórskiego.