Przygotowując się do środowiskowej dyskusji na temat polskiej terminologii kampanologicznej publikujemy słów kilka dotyczących zawiłości funkcjonowania serca dzwonu.
Prócz tego do ucha znajdującego się w środku dzwonu przytwierdza się grubą skórę z karku jelenia, na której zawiśnie serce; winno być ono takiej długości, aby poza dzwon wystawało na szerokość piędzi i na końcu było grubsze na długość jednej dłoni, powyżej zaś cieńsze (…).
Informacje na temat projektowania serc zostały zawarte już w opisie mnicha Teofila Schedula Diversarum Artium:
Ogólne wyznaczniki dla wagi serca — które zawsze winno być wykonane z kutego żelaza — zakładają, że masa powinna mieścić się w granicach od 3-4% wagi całego dzwonu. Starsza literatura nie jest zgodna co do tego faktu i odnosząc się przede wszystkim do wytycznych V. Biringuccio w zakresie wagi serca wskazuje się, że wartości te są zróżnicowane. H. Otte na podstawie literatury francuskiej podaje, że optymalna wartość wagi serca dla dzwonu o wadze 1000 funtów (około 490 kg) powinna wynosić 5%, dla dzwonu o wadze 2000 funtów powinna wynosić 4,5%, a przy wadze zwiększającej się o kolejne 1000 funtów waga serca winna być zwiększana o kolejne 0,5%.
Inne wyznaczniki wskazują, że na każde 100 funtów wagi dzwonu powinno przypadać 2,5 funta wagi serca, a zatem procentowo wartość ta wynosi 2,5. Przeprowadzone analizy praktyczne pozwalają przyjąć, że waga serca najczęściej mieści się w wartościach bliskim około 3-4%. Stosunek średnicy bijaka odsercowego, który winien mieć owalny kształt, w stosunku do grubości wieńca powinien wynosić 5:3.
Serca były zamawiane niezależnie w kuźniach, przy czym to rolą ludwisarza było określenie wagi i kształtu serca. Właściwe wykonanie tego elementu oznaczało w praktyce możliwość wykonania poprawnej próby dźwiękowej, co jak już wykazano nie pozostało obojętne dla powodzenia całej transakcji.
Współcześnie
Współcześnie przy wykonywaniu nowych dzwonów walory muzyczne – mimo że możliwości technologiczne pozwalają na uzyskanie precyzyjnych wartości, nie odgrywają w wielu przypadkach tak znaczącej roli jak dawniej w wymiarze przestrzeni publicznej. Jakkolwiek stopy stosowane do wykonywania dzwonów muszą mieścić się w obowiązujących normach i uzyskują cechy nadające im znaczną trwałość, to jednak obserwacje terenowe potwierdzają obecność licznych dzwonów, które charakteryzują się dość niskimi cechami muzycznymi, wynikającymi nie tylko z jakości odlewu, ale także kształtu serca (na przykład dzwon odlany w 1986 roku dla kościoła w Wyszanowie, powiat międzyrzecki). Innym problemem pozostaje wtórne wykonywanie serc do zabytkowych dzwonów, bez zachowania właściwych proporcji wagi i kształtu. Ten jakże istotny element dzwonu w rozumieniu jego cech użytkowych przy złym wykonaniu wpływa nie tylko na dźwięk, ale również może przyczyniać się do wywoływania mechanicznych uszkodzeń kryzy.
Jednym słowem, rada jak z gabinetu kardiologa: trzeba dbać o serce.
Więcej w publikacji Marcelego Tureczka, Campanae que in confinio sonant. Studium z dziejów ludwisarstwa na pograniczu śląsko-brandenbursko-pomorskim w XIII-XVIII wieku, Zielona Góra 2015.